Het Engelse woord revisited betekent letterlijk ‘opnieuw bezocht’. Sinds 1945 heeft het vooral de ruimere betekenis van ‘opnieuw beoordeeld, verdient nieuwe waardering’. In dat jaar verscheen de klassiek geworden roman Brideshead Revisited: The Sacred & Profane Memories of Captain Charles Ryder van Evelyn Waugh. Ik gebruik dit begrip hier naar aanleiding van het interview van Lodewijk Dros in Trouw van 25 juni onder de titel ‘Abélard en Héloïse revisited: een #MeToo-kwestie in de middeleeuwen’. Ik citeer:
Het is halverwege de twaalfde eeuw. Het intellectuele leven van Parijs bruist in kloosters en in de kathedraalschool. Onbetwist middelpunt is de filosoof en theoloog Pierre Abélard, geboren in Bretagne anno 1079. “Hij had zichzelf in de markt gezet om bekend te worden”, zegt David Rijser, bijzonder hoogleraar te Groningen, en gespecialiseerd in de receptie van klassieke teksten. “Wat humanisten als Erasmus eeuwen later gingen doen, werken aan je naamsbekendheid, dat deed hij al in de middeleeuwen.” Bovendien verstoorde hij de gangbare orde onder de geleerden van zijn tijd. Die hadden de taak te bewijzen dat de Heilige Schrift waar was, en dat deden ze vanaf een podium met eromheen een kring van studenten die voorovergebogen zaten te schrijven. “Abélard brak met die conventie en deed wat we nu heel gewoon vinden: hij bevroeg de legitimiteit van het gezag. Sprak zijn leermeesters tegen en dreef ze verbaal in het nauw.”
De begaafde debater Abélard vond een beroep op de traditie te mager, hij nam niets als vanzelfsprekend aan. Zo legde hij de basis voor de filosofie van de theologie. Hij streed voor de vrijheid van denken.
Wie zich in zijn biografie verdiept, ontmoet een even geniale als onuitstaanbare man, die ruzie maakte met grote geesten uit die tijd, onder wie Bernard van Clairvaux en Anselmus van Laon.
Tekst loopt door onder de afbeelding
Dit boekje publiceerde ik in 2014. Wat Dros en Rijser hier melden is volkomen nieuw voor mij! Vandaar de titel in mijn stukje.
Die onaangename kant van Abélard is lang niet opgemerkt, zegt Rijser. “Filosofen hadden geen belangstelling voor de psychologische aspecten van zijn levensverhaal, voor de culturele context. Ze beoordeelden de logica in zijn scholastieke werk. In hem zagen ze de voorloper van de Verlichting die ons de beschaving bracht, Abélard had in hun ogen een tipje van de duistere sluier van de middeleeuwen opgelicht. Ze bewonderden zijn ideeën maar ze zagen niet wat een vreselijke klootzak hij was. Eigenwijs, ijdel en opportunistisch.” Volgens Rijser is de blik op de geschiedenis de laatste tijd veranderd. “Mijn academische leermeesters bewonderden hem nog. Ze vonden het prachtig, zo’n Abélard die iedereen de mond wist te snoeren met een slimme redenering. Dan was je de gebraden haan.” Intussen – het is een welbekend verhaal – begon Abélard een romance met zijn sterleerlinge Héloïse. Een briljant meisje, wier familie de grote Abélard als docent had ingehuurd. Dat ze voor hem viel, snapt Rijser overigens wel. “Hij was een multitalent, trad op met eigen teksten, als een popster, was een rebel. Het moet een woest aantrekkelijke kerel geweest zijn.” De geliefden kregen een zoontje en trouwden in het geheim – met goedvinden van haar familie. Vervolgens liet Abélard Héloïse zitten. Haar familie, zegt Rijser, “voelde zich voor schut gezet en stuurde een knokploeg op de geleerde af, die Abélard van zijn bed lichtte en castreerde.”
Het is niet dat academici tot voor kort de behandeling van Héloïse goedpraatten, zegt Rijser. “Maar de culturele component wogen ze niet mee. Nu we dat wel doen, zien we pas goed hoe gewetenloos hij was, en wat voor verschrikkelijks hij haar aandeed: haar verleiden, bezwangeren, opsluiten in een klooster en niets meer van je laten horen. Als ik dit nu lees, zie ik een Metoo-kwestie.”
Jaren later, toen de ex-geliefden zich ieder in een ander klooster hadden teruggetrokken, startten ze een briefwisseling.
Die is nu verschenen in een nieuwe vertaling, van Ramon Selles, onder de titel Alleen maar woorden. Het boek is, meent Rijser, “in ons tijdsgewricht, dat gekweld wordt door queesten naar sociale en seksuele identiteit en zelfexpressie schokkend actueel”.
Meld u aan voor De Ster nieuwsbrief (U ontvangt een bevestigingsmail)
recent commentaar