Niets ter wereld is tegelijk zó onvoorspelbaar en juist wel voorspelbaar als het weer. Niemand had kunnen voorspellen dat de maand mei van dit jaar op één tiende graad na de koudste ooit zou worden. Even zeker is daarentegen wel te voorspellen dat op 21 juni om 07.04 uur de zomer hier begint.

Ieder half jaar beleef ik dat moment en het bijbehorende einde van de winter, omstreeks 21 december, als een soort omstulping. Binnen wordt buiten, wat vooruitging gaat nu achteruit, enzovoort. De filosoof in mij kan haast niet ophouden te mijmeren over deze en de talloze andere omstulpingen die we in het leven meemaken. Het mooiste voorbeeld dat ik kan bedenken komt van de filosoof Hans Jonas (1903-1993). Hij was een zeer veelzijdig mens, maar zelf ken ik maar één werk van hem: het boek ‘The Phenomenon of Life’(1966). Dat las ik een jaar of veertig geleden en het bezorgde me een uniek moment van innerlijke verlichting. Daarna werd het in mijn omgeving heel erg stil inzake Hans Jonas. Pas onlangs ontmoette ik iemand die veel meer weet over hem dan ik, Wim Pouw, psycholoog, sinds kort verbonden aan het Instituut voor Psychologie van de EUR. Ik heb hem gevraagd de rest van dit stukje te schrijven: hier komt het! Houdt u vast – het is best lekker moeilijk!

‘De omstulping, waar Hugo Verbrugh ten aanzien van Hans Jonas op doelt, betreft een tragische realisatie. Namelijk, en hier verschaf ik mij wat poëtische vrijheid, de realisatie dat de mens op grofweg twee verschillende manieren de wereld heeft “gerealiseerd”. Kortweg stelt Jonas dat de wereld eerst, in het begin van de westerse geschiedenis, is gerealiseerd in leven, om vervolgens in het moderne denken om te stulpen in de dood.

Dat de wereld werd gerealiseerd in leven wil zeggen dat alle fenomenen van het zijn, bijvoorbeeld het weer, begrepen werden als een levend proces, vervuld met een ziel of zijnsorganisatie die niet verschilt met die van de mens. Wellicht is een dergelijke intuïtie nog terug te vinden wanneer wij naar boven kijken op een stormachtige dag, als een dynamisch schouwspel van wolken, wind, en bliksems rumoer toch echt tekenen van leven vertoont! Dat dit slechts nog maar “tekenen van leven” voor ons huidige mensen zijn, staat in schril contrast met de alomtegenwoordigheid en vanzelfsprekendheid van leven die de oude mens in de wereld aantrof. Dit levendige denken, ook wel panpsychisme genoemd, heeft als gevolg dat de dood hetgene was wat moest worden verklaard. Zoals Jonas het duidt (vrij vertaald): “In de mate waarin leven werd geaccepteerd als de primaire staat van de dingen, sluimert de dood als ontzettend mysterie” en “als leven het natuurlijke en het inzichtelijke ding is, dan is de dood – zijn ogenschijnlijke ontkenning – onnatuurlijk en onmogelijkerwijs echt”. Hier ligt het verband met realisering.

het startschot is gegeven in de Renaissance, er een compleet tegenovergestelde houding is tegenover de wereld. Aldus Jonas: “Dood is het natuurlijke ding, leven het probleem”. Immers, het weer is niets meer dan een complexe interactie van levenloze dingen. Vervang het weer in de voorgaande zin door het lichaam, het brein, de kosmos of wat dan ook, en het is duidelijk dat wij de tendentie hebben onze huidige wereld te realiseren in nietleven. Wij begrijpen iets pas nadat wij het levenloos gemaakt hebben.

benadering, en als psycholoog grijpt mij dit persoonlijk aan, is dat het huidige “ontologische monopolie” van de dood ons vervreemdt van iets wat ons het meest nabij staat, namelijk het leven. Onze taak zou dan ook moeten luiden, en Jonas heeft in de realisatie van deze omstulping een bijdrage geleverd aan de biologie en de cognitieve wetenschappen: hoe vinden wij een continuïteit van leven in al het zijn? Wanneer wij hier een antwoord op vinden, zullen strikte demarcaties als mens-wereld, mens-dier, lichaamgeest vervagen, hetgeen verreikende gevolgen heeft voor onze plek in de wereld.’

Fresco Melfi Zuid-Italië

Het plaatje komt uit Melfi, Zuid-Italië. Het is een fresco uit het eind van de Middeleeuwen, toen de omstulping tussen leven en dood waar Hans Jonas over schrijft, plaatsvond in de geesten van de mensen. Drie levenden en twee doden ontmoeten elkaar.

Hugo Verbrugh