Vorige week schreef ik hier over een vraag die bij mijn weten nog nooit eerder iemand gesteld heeft. Kunnen wij de vlinder gaan zien als nieuw archetype? desteronline.nl/de-vlinder-als-nieuw-archetype Aanleiding was een recent verschenen klein boekje van Renée Zeylmans ‘De vlinder als kosmisch wereldwonder’, vandaag ga ik daarop door.

Ik begin met de titel van het boekje. ‘De vlinder als kosmisch wereldwonder’. In die titel ligt een paradox verborgen. ‘Wereldwonder’ is de benaming voor “opmerkelijke natuurlijke of door de mens geconstrueerde bouwwerken of gebieden, die door diverse instanties of personen worden onderscheiden” (Wikipedia). Dat is enerzijds bijna oneindig vèrstrekkend, anderzijds uitdrukkelijk beperkt tot wat zich op aarde afspeelt. Voor het strikte taalgevoel is een ‘kosmisch wereldwonder’ een onvoorstelbaar, tegelijk oneindig groot en oneindig klein, fenomeen waarin fysiek-ruimtelijk-aardse kenmerken geïntegreerd zijn met elementen die alleen in de buitenaardse kosmos voorkomen. De oplossing voor de paradox vinden wij in een nadere analyse van het begrip ‘archetype’. Dat begrip is in de vorige eeuw in de psychologie ingevoerd door de Zwitserse psycholoog Carl Gustav Jung (1875 – 1961). Hij gebruikt het voor oerbeelden waarin geheimen van de ontwikkeling van de schepping en van de mens worden aangeduid. Ze leven in de ziel van ieder mens en wachten daar tot ze door woorden van de taal tot actief leven gewekt worden. Wij kennen archetypen onder andere uit sprookjes. De oude koning die zijn einde voelt naderen, de koningin die zo graag een kind wil, het eenzame jonge meisje dat volwassen moet worden, de koningszoon die een prinses moet verlossen, … Iedereen kent wel iets van deze beelden.

Maar archetypen zoals ze in de academische psychologie worden beschreven en onderzocht, zijn in letterlijke zin ab-stract. Ze zijn ge-ab-straheerd, losgetrokken van de werkelijkheid. Ze zijn zuiver psychologisch, mentaal. Het concept van de vlinder als archetype in de zin van Jung is onbruikbaar als antwoord op de vraag die Elisabeth Kübler-Ross beving toen zij in het concentratiekamp Majdanek zag hoe de kinderen die daar vermoord waren, in de laatste uren van hun leven met hun nagels vlinders in het hout gekrast hebben. ‘Dat verbijsterde me. Waarom krasten die kinderen met hun nagels vlinders in het hout? Wàt wisten die kinderen wat ik niet weet?’

De zoektocht naar een antwoord leidt allereerst naar het begrip logos. Dat is een Grieks woord dat zijn specifieke betekenis kreeg in de aanhef van het Evangelie van Johannes. De gangbare vertaling luidt: ‘In het begin was Het Woord’, maar dat is veel te iel. De Logos is “het scheppende wereldwoord”, het Woord dat God sprak toen Hij zei: ‘Er zij licht’ (Genesis 1:3). Vlinders ‘spreken de taal van de “Logos”’: zij zijn een deel van het systeem van ’tekens’ dat als geheel de schepping ‘afbeeldt’, weergeeft. Het begrip archetype dient verruimd te worden. Archetypen zijn inhouden van het collectieve bewustzijn, die in gangbare mensentaal weergeven hoe wij deze tekens kunnen verstaan en kunnen gebruiken voor beter begrip van wat ons overkomt.

Mijn voornemen van vorige week om dit boekje in een tweede editie verder uit te werken krijgt door dit alles sterke aanmoediging. Websites zoals de onderstaande bevorderen dat: spiritofbutterflies.com/butterflies-and-the-holocaust, en.wikipedia.org/wiki/I_Never_Saw_Another_Butterfly en en.wikipedia.org/wiki/Majdanek_concentration_camp
[a collection of works of art and poetry by Jewish children who lived in the concentration camp Theresienstadt]

Het bedoelde boekje omvat 20 pagina’s formaat A5, met kleurrijke illustraties van vlinder-aquarellen van Gerard F.H. Maas en geborduurde vlinders van Leida Maas. De inleiding is van Anja Steneker en Nard Besseling. Het boekje is uit voorraad leverbaar bij boekhandel Amesz aan de Voorschoterlaan te Rotterdam-Kralingen. Prijs € 5.
Het plaatje is een aquarel van Gerard Maas.

Hugo Verbrugh


Meld u aan voor De Ster nieuwsbrief (U ontvangt een bevestigingsmail)

Dit veld is vereist.
Lees hier de privacyverklaring Hiermee geeft u toestemming om wekelijks een nieuwsbrief te ontvangen.